Како је Словенија изгубила Истру
Miloslav Samardžić:
Kako je Slovenija izgubila Istru
Drugi svetski rat – neiscrpna tema. Kad god bacimo pogled na Histori i slične TV kanale, nešto novo nas iznenadi.
Iznenađenje u ovoj knjizi je pitanje poluostrva Istra. Bilo je vekovima pod Italijanima (Mlecima). Posle Prvog svetskog rata pokušala je da ga prisvoji Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U Drugom svetskom ratu našlo se na spisku želja Kraljevine Jugoslavije i njenih formacija poznatih pod imenom četnici, ali kao deo buduće Banovine Slovenije. Istovremeno, bilo je i na spisku želja KPJ, ali kao deo buduće socijalističke Republike Hrvatske…
Да купите књигу преко ”Скрибда”, кликните овде.
Да купите књигу преко “Амазона”, кликните овде.
Да купите књигу преко ”Коба”, кликните овде.
SADRŽAJ
PREDGOVOR
1
SLOVENAČKI ČETNICI („PLAVA GARDA“)
1. Početna situacija
2. Inicijativa majora Novaka
3. Borba za pridobijanje Bele garde
4. Rad za Zapadne saveznike
5. Uoči kapitulacije Italije
6. Kapitulacija Italije
7. Odlazak majora Novaka
8. Pukovnik Vladimir Vauhnik
9. Nova organizacija u Sloveniji
10. Vojvoda Jevđević o Slovencima
2
KONCENTRACIJA „NACIONALNIH SNAGA“ U SLOVENIJI
1. Povlačenje Dinarske četničke divizije.
2. Prelazak 15.000 ljudi u Italiju
3. Patrijarh Gavrilo i episkop Nikolaj u Sloveniji
4. Ljotićevci u Istri i Sloveniji
3
KOMUNISTI I SLOVENAČKO PITANJE
1. Kardeljeva bojazan od zapadne invazije
2. Priključenje Istre Hrvatskoj
4
ČETNICI I SLOVENAČKO PITANJE
1. Opšte napomene
2. Svetosavski kongres
3. Baška rezolucija
4. Predistorija: Mirovna konferencija u Parizu i situacija uoči rata
5. Četnici i pitanje srpskih, hrvatskih i slovenačkih granica
ZAKLJUČAK
IZVORI
BELEŠKA O AUTORU
PREDGOVOR
Slovenci su imali tri prilike da stvore državu srednje veličine.
Prva prilika desila se početkom 19. veka, a u glavnoj ulozi nalazio se Jernej Kopitar (1780-1844). On je bio jedan od najboljih lingvista svoga doba, ali ga je politika privlačila više od nauke. Nije imao ni 30 godina kada je odbio ponuđeno mesto profesora Bečkog univerziteta, da bi se zaposlio na austrijskom dvoru. Tu je postao nosilac projekta koji će kasnije postati poznat pod imenom „Vukova reforma srpskog jezika i pravopisa“. Ovaj projekt podrazumevao je da se pri „prodoru na istok“ prevaga daje tzv. jozefinskim metodama – prema caru Jozefu Drugom, sinu carice Marije Terezije – a ne oružanoj sili. Naime, Austrijanci su želeli da odvoje Srbe od ruskih uticaja, od njihove tradicije i pravoslavne vere, da bi na kraju i njih pretvorili u tzv. austrijske Slovene. Tako bi se u srpskim zemljama južno od Save i Dunava turska okupacija zamenila austrijskom, ali ona se ne bi smatrala pravom okupacijom, već prirodnim stanjem stvari, kao što je u to doba bio slučaj sa Slovenijom i Hrvatskom.
Dok se još bavio samo naukom, Kopitar je pisao da je staroslovenski jezik Ćirila i Metodija bio starosrpski. “Vidi se, dakle, da je dijalekt dva brata-apostola, koji su ga u svom rodnom Solunu morali da nauče još u detinjstvu, da je staro srpski dijalekt bio dakle tu da se podigne za književni jezik Slovena (kao docnije toskanski u Italiji ili gornjosaski u Nemačkoj)”, pisao je on u „Gramatici slovenačkog jezika“. To je bio stav i vodećeg slaviste toga doba, Čeha Dobrovskog, kao i uopšte stav nauke o jeziku.
Za sledećih nekoliko godina u linvistici se nije ništa promenilo, ali jeste u politici. Zato je morala biti izmenjena i polazna postavka slavistike. Bečka politika nametnula je „naučni” stav da je starosrpski jezik zapravo bio staroslovenski. Takva „nauka“ u srpskoj lingvistici važi sve do naših dana (u međuvremenu, pojavile su se i nove teorije: bugarska lingvistika tvrdi da je jezik na kome su Ćirilo i Metodije započeli svoju akciju među Slovenima bio bugarski, dok se u Skoplju tvrdi da je bio makedonski).
Kopitar je iskoristio priliku da ovaj diktat politike nad naukom – koji inače naučnici u početku nisu prihvatali, a Dobrovski to nije prihvatio nikada – iskoristi za promociju teorije o staroslovenačkom jeziku. Tako je on počeo da piše da Ćirilo i Metodije nisu stvorili glagoljicu i prve knjige na slovenski preveli u rodnom Solunu, nego da su na put pošli nepripremljeni, da bi tek u Panoniji otpočeli misionarsku delatnost. Istovremeno, Kopitar je postojbinu starih Slovenaca proširio na istok, sve do Dunava. Njegova rekonstrukcija događaja izgledala je ovako: Ćirilo i Metodije dolaze do Dunava, tu se zadržavaju da nauče jedan slovenski jezik i da se pripreme za svoju misiju, a pošto su u Panoniji živeli Slovenci, to je prosvetiteljski jezik braće apostola bio slovenački. Kopitareva namera bila je da se ova teorija proglasi zvaničnom istorijom, što bi omogućilo da se Slovenija u 19. veku proširi sve do Srema.
Kopitar nije radio ništa ekskluzivno, jer oduvek važi pravilo da onaj ko kontroliše sadašnjost, kontroliše i prošlost i budućnost.
U to doba nije postojao naučni konsenzus da su Kajkavci Hrvati, a naročito je bila nejasna situacija u Slavoniji. Narodnost Slovena u Slavoniji još nije bila utvrđena i nazivali su ih različitim imenima. Jernej Kopitar je tvrdio da su Kajkavci Slovenci, a da su Hrvati samo Čakavci. Kao naučnik, sve Štokavce je smatrao Srbima, ali kao političar nastojao je da i Slavoniju podvede pod Sloveniju, mada su Slavonci bili (i ostali) Štokavci. Kopitarevu teoriju o staroslovenačkom jeziku koji se prostirao do Panonije sledio je još jedan bečki Slovenac, lingvista Franjo Miklošić (1813-1891). Ovu teoriju pobijao je Miklošićev naslednik na bečkom Univerzitetu, Hrvat Vatroslav Jagić (1838-1923), ali ona i danas ima svoje zagovornike među slovenačkim slavistima.
Kopitarev plan propao je jer su Austrijanci u „prodoru na istok“ dali prednost Hrvatima u odnosu na Slovence. Preko dvojice pohrvaćenih Nemaca, Ludviga (Ljudevita) Gaja i Josipa Štrosmajera, Beč je osnovao najpre Ilirski, a potom Jugoslovenski pokret. Glavna uloga u ovim pokretima dodeljena je Hrvatima. Trebalo je da oni asimiluju jedan veliki deo srpskog naroda i prošire svoje teritorije, pa tako i uticaj Austrije, daleko prema istoku.
Ali, Kopitar je smatrao da jačanje Hrvata može samo da šteti Slovencima. Ako Hrvati osnaže toliko da mogu da osvoje ogromna prostranstva prema istoku, rezonovao je on, šta će ih sprečiti da se prošire i prema zapadu, na štetu Slovenaca? Neće li sada, kada u novoj preraspodeli moći na zapadnom delu Balkanskog poluostrva daleko značajnija uloga pripadne Hrvatima, sukob o nacionalnoj pripadnosti Kajkavaca – koje su, za razliku od Kopitara, Ilirci smatrali Hrvatima – po kratkom postupku biti rešen u hrvatsku korist? I neće li time istim ishodom biti okončano suparništvo Hrvata i Slovenaca u austrijskom carstvu?
Kopitareva strahovanja bila su opravdana. Pre ovog austrijskog plana Slovenci i Hrvati bili su, po broju stanovnika i veličini životnog prostora, približno jednaki. Ostvarenjem ilirskog i jugoslovenskog plana Hrvati su se proširili i na istok i na zapad, dobijajući tako znatno veći značaj od Slovenaca.
Od Kopitarevog suprotstavljanja proširenju austrijskog plana zvanog „Vukova reforma“ ilirskom idejom, korist su imali i Srbi. Kao glavni nosilac velikog projekta u prethodnom periodu, Kopitar na bečkom dvoru nije bio beznačajan. Ključna poluga projekta, Vuk Karadžić, bio je čvrsto u njegovim rukama i na austrijsku žalost tu više ništa nije moglo da se promeni. Zato u trenutku Kopitarevog otkazivanja poslušnosti zamire i austrijski plan sa ilirskim pokretom, da bi oživeo tek posle njegove smrti. Istovremeno, tada dolazi i do većeg angažovanja Vuka Karadžića.
Plansko zbližavanje Vuka Karadžića sa predstavnicima Hrvata, vođeno rukom austrijskog ministra policije Meterniha, Kopitarevog naslednika na ovom poslu, najveći rezultat dalo je Književnim dogovorom Srba, Hrvata i Slovenaca. Dogovor je potpisan 16. marta 1850. godine u Vukovoj kući u Beču. Prema kasnijim događajima, ispostavilo se da je taj datum jedan od najtragičnijih u novijoj srpskoj istoriji. Književni dogovor praktično je bio preteča državnom dogovoru o stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine.
Ali tada, 1850. godine, tom činu niko nije pridavao veći značaj, jer se znalo da je iza svega stajala austrijska policija, tj. Gajev i Štrosmajerov rad za Austriju bio je „javna tajna”. O tome je pisao i Miroslav Krleža, kritikujući simpatije bana Jelačića prema ilirskom pokretu, u vreme „kada je svijetu objavljeno da su Gaj i Štrosmajer dvorski agenti”.
Koliko-toliko značajne predstavnike u Beču su imali jedino Hrvati. Ovo ne samo stoga što ih je 16. marta 1850. godine u Vukovoj kući bilo najviše, nego pre svega jer su ilirci ipak činili veliku političku snagu u svom narodu. U ime Slovenaca dogovor je potpisao Franjo Miklošić, ali to je bio samo formalan čin, jer su Slovenci ostali pri svom jeziku. Srbe su predstavljali Vuk Karadžić i Đuro Daničić. Dogovor je potpisao Vuk Karadžić, hrvatskom latinicom.
Jedan od glavnih elemenata Meternihovog plana sastojao se u tome da Hrvati uzmu srpski jezik kao svoj novi književni jezik (umesto nemačkog, latinskog, mađarskog i italijanskog jezika). O pravim ciljevima preuzimanja srpskog jezika u ono vreme izjašnjavali su se i sami Hrvati. Primera radi, Gajev saradnik Ivan Derkos je 1832. godine, još uvek na latinskom, pisao „da će Hrvati s takim jezikom sebi privući Srbe, i to ne samo one u Ugarskoj (Vojvodini), nego i one onkraj Save (u Srbiji), jer njihov jezik neće se razlikovati od ovoga skupnoga jezika triju kraljevinah (tj. Hrvatske, Slavonije i Dalmacije)”.
Već krajem iste godine grof Janko Drašković u Karlovcu izdaje prvi hrvatski politički spis na srpskom jeziku. Tražio je da se u „Veliku Iliriju” ujedine Hrvatska, Slavonija, Dalmacija, Vojna Krajina, Rijeka i zapadna Bosna, kojima bi se „kraljevom milošću” priključili slovenački krajevi Kranjske, Štajerske, Koruške i Primorja. Drašković je tražio da službeni jezik te banovine bude srpski, ali tako da se naziva ilirskim imenom. Na čelu bi bio ban koji bi vladao u kraljevo ime, na području „kako je nekad bilo”.
Srpski istoričari dugo su tvrdili da je politika ilirskog pokreta bila jugoslovenska, odnosno da je težila ujedinjenju sa Srbijom i stvaranju zajedničke države, Jugoslavije. Ali, već ovaj Draškovićev spis pokazuje da je to daleko od istine. Ilirci su, zapravo, uvek vodili hrvatsku politiku, govoreći o jugoslovenstvu samo iz taktičkih razloga. To je lepo obrazložio hrvatski istoričar Ferdo Šišić: „Praktično je politika ilirskog pokreta u suštini svojoj bila čisto hrvatska – ne jugoslovenska – to više, što se ona osnivala isključivo na hrvatskom državnom pravu, idući u prvom redu za tim da oko Zagreba okupi sve hrvatske zemlje unutar granica Habsburške monarhije, a od česti još i neke krajeve tadašnje Turske, tj. tako zvanu Tursku Hrvatsku (ili nekadašnju Jajačku banovinu) i Tursku Dalmaciju (ili krajeve na sjeveru od donje Neretve) i da se tako sastavi oblast podobna da s uspjehom uzmogne svojom snagom i veličinom odbijati mađarske nasrtaje”.
Šišić nastavlja: „Literarni i kulturni ilirizam je opet faktički bio jugoslovenski, s idealnom težnjom da oko Zagreba okupi, pod okriljem klasičnog ilirskog imena, sve umne i duhovne sile Južnog Slovenstva u jedno kolo na osnovu jednoga književnog jezika, štokavštine Hrvata i Srba. Za ovaj smjer treba kazati i to, da je imao služiti kao sredstvo onom političkom smjeru o kome se nije glasno i javno smjelo ni govoriti, ali su glavni ilirski književnici, kako vidimo iz njihovih djela, u duši svojoj priželjkivali… Zato je ilirizam i razbudio prvi put u svih Hrvata jednu istu nacionalnu političku svijest i svima dao moderni pojam nacionalne države i nezavisnosti, jer valja dobro istaknutn, da je poslije carske zabrane ilirskog imena (u januaru 1843) postalo hrvatsko ime njegov baštinik za sve katolike našeg naroda od Drave do Budve, i od Jadrana u unutrašnjost do Drine, koji tako postepeno, ne ujedared, postadoše sviješću Hrvati, težeći svi k Zagrebu kao k svome idejnom središtu”, zaključuje Šišić.
Ovaj istoričar Gaja naziva „jednim od najzaslužnijih hrvatskih sinova svih vremena”.
Razume se, Gaj ne bi uspeo, a pored ostalog ne bi potisnuo Jerneja Kopitara, da nije bio produžena ruka grofa Meterniha.
Tako su austrijski projekti zvani ilirizam i jugoslovenstvo sprečili širenje Slovenaca na istok.
Drugom prilikom, Slovenci su imali šansu da se prošire na sever. To je bilo posle Prvog svetskog rata, kada se referendumom odlučivalo da li će Koruška pripasti Austriji ili Sloveniji. Mada su većinu u Koruškoj činili Slovenci, rezultati referenduma bili su u korist Austrije. Razlog je bio taj što su odlučujuću ulogu u organizovanju referenduma imali Austrijanci. Tako su oni izjašnjavanje stanovništva zakazali u gradovima, u vreme kada su sela bila okovana visokim snegom. Većina slovenačkog stanovništva živela je u selima i nije uspela da glasa na referendumu, ako je o njemu uopšte bila obaveštena.
Najzad, trećom prilikom, Slovenci su mogli da se prošire na jug, tj. da prisajedine poluostrvo Istra. To je bilo tokom Drugog svetskog rata, kada je načelnik štaba Vrhovne komande Jugoslovenske vojske, general Draža Mihailović, kao i njegovi politički saradnici, imao plan da stvori Veliku Sloveniju. Zapravo, plan je bio da se Sloveniji priključi ne samo Istra, već i Koruška (bez referenduma), Trst i verovatno delovi Međumurja. S druge strane, Komunistička partija Jugoslavije i njene oružane formacije, tokom celog rata smatrali su Istru budućim delom Hrvatske, a kada su na kraju za zelenim stolom proglašeni pobednicima, to je i ostvareno.
Ova knjiga govori detaljnije o toj trećoj prilici koju su Slovenci imali da stvore državu srednje veličine.
U Kragujevcu, avgusta 2010. godine
Miloslav Samardžić
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/Mihailovic-Voja-grob-170x95.jpg","width":170,"filesize":18709},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/Mihailovic-Voja-grob-270x152.jpg","width":270,"filesize":27503},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/Mihailovic-Voja-grob-475x267.jpg","width":475,"filesize":59048}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2022\/07\/IMAG5009-170x95.jpg","width":170,"filesize":32888},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2022\/07\/IMAG5009-270x152.jpg","width":270,"filesize":38901},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2022\/07\/IMAG5009-475x267.jpg","width":475,"filesize":58194}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2022\/04\/Narednik-Rade-170x95.jpg","width":170},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2022\/04\/Narednik-Rade-270x152.jpg","width":270},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2022\/04\/Narednik-Rade-475x267.jpg","width":475}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/Mihailovic-Voja-grob-170x95.jpg","width":170,"filesize":18709},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/Mihailovic-Voja-grob-270x152.jpg","width":270,"filesize":27503},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/Mihailovic-Voja-grob-475x267.jpg","width":475,"filesize":59048},"jaw_blog-16_9-big":{"file":"https:\/\/www.pogledi.rs\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/Mihailovic-Voja-grob-801x494.jpg","width":801,"filesize":145396}})